Niets is zo kostbaar als je gezondheid. Daar lijken de meeste mensen het over eens te zijn. Om zo lang mogelijk gezond te blijven, of het opnieuw te worden, ligt de focus veelal op het voorkomen of genezen van ziektes. Onderzoek naar ziektes en aandoeningen heeft veel bruikbare informatie opgeleverd over risicofactoren voor en de manier waarop ziektes zich ontwikkelen. Een ander perspectief om het geheel te benaderen is onderzoeken welke keuzes of gedrag bijdragen aan het optimaliseren van gezondheid in plaats van het minimaliseren van de kans op ziekten. We noemen dit ‘salutogenese’. Dit artikel gaat in op wat salutogenese inhoudt en hoe je het kunt toepassen op het ontwikkelen van een (meer) gezonde leefstijl.

Wat is salutogenese?

Letterlijk vertaald betekent salutogenese de oorsprong van gezondheid [1]. Salutogeen onderzoek focust zich op hoe gezondheid ontstaat en welke keuzes/handelingen/gebeurtenissen ertoe leiden. Een voorbeeld kan zijn om het specifieke gedrag van mensen met een verantwoord voedingspatroon binnen een obesogene omgeving onder de loep te nemen, of te bekijken hoe mensen die werken in wisselende diensten toch een gezonde en fitte leefstijl hanteren ondanks alle onregelmatigheden daarbinnen die dat bemoeilijken.

SALUTOGENESE VS. PATHOGENESE

Haaks op salutogenese staat pathogenese dat zoveel betekent als de oorsprong van ziekten [2]. De medische wereld wordt gedomineerd door pathogene onderzoeken die juist kijken naar de manier waarop een bepaalde ziekte of aandoening ontstaat en wat eventuele risicofactoren zijn. Hierdoor kunnen betere behandelingen en preventies ontwikkeld worden. Het uitgangspunt van zowel salutogenese als pathogenese is het bereiken van gezondheid, maar de focuspunten verschillen.

De oorsprong van salutogenese

Het begrip salutogenese en het bijbehorende, oorspronkelijke salutogene model zijn afkomstig van de Israëlische professor Aaron Antonovsky. Hij deed onderzoek naar hoe mensen met stress omgaan en hoe ze ondanks stress gezond blijven [3]. Tijdens dit onderzoek kwam hij tot het inzicht dat stress eigenlijk altijd en overal in allerlei vormen aanwezig is, maar dat blootstelling aan bedreigende ‘stressoren’ niet bij elk mens tot een verminderde gezondheid leidt. Zijn studie naar overlevenden van de holocaust die ondanks deze afschuwelijke en mensonterende ervaringen emotioneel gezond bleken, is de belangrijkste ervaring waarop hij zijn salutogene theorie en model gebaseerd heeft [3].

HET SALUTOGENE MODEL

Van origine verwijst het salutogene model naar de relatie tussen stress, coping en gezondheid. De theorie stelt dat mensen continu te maken krijgen met stressoren die potentieel bedreigend zijn voor de gezondheid. Laten we die ‘risicofactoren’ noemen. Tegenover de risicofactoren staan hulpmiddelen waarmee je je kunt weren tegen allerlei stressoren. Denk hierbij aan zelfeffectiviteit, geld of kennis.

Tekorten aan deze hulpmiddelen kunnen omgang met en weerbaarheid tegen stressoren verminderen. Zeker als het gevoel van samenhang niet sterk genoeg is om de situatie te trotseren. In dat geval kunnen stressoren schadelijk zijn in de zin van ziekmakend of zelfs dodelijk. Is er sprake van een sterk gevoel van samenhang? Dan is een stressor niet per definitie schadelijk. De balans tussen risicofactoren en hulpbronnen bepaalt uiteindelijk of een stressor pathogeen of heilzaam is [2].

HET GEVOEL VAN SAMENHANG (SENSE OF COHERENCE):

Sense of coherence is een cruciaal onderdeel van het salutogene model en verklaart de mogelijke impact van stress op menselijk functioneren. Volgens Antonovsky bepaalt de mate waarin stress je gevoel van samenhang schendt, of de stress schadelijk is [4]. Het gevoel van samenhang bestaat uit drie onderdelen die hij als volgt uitlegt

• Globale oriëntatie die uitdrukt in hoeverre iemand sterk, duurzaam en dynamisch vertrouwen heeft dat prikkels uit de interne en externe omgeving gestructureerd, voorspelbaar en verklaarbaar zijn (cognitieve begrijpelijkheid);

• De aanwezigheid van middelen die in staat stellen om te gaan met de eisen die deze prikkels met zich meebrengen (beheersbaarheid);

• Deze eisen beschouwen als een uitdaging die de moeite waard is (betekenisgeving/motivatie) [5].

Het onderdeel betekenisgeving zou het meest van belang zijn. Op het moment dat iemand gelooft dat er geen reden (meer) is om vol te houden, om uitdagingen het hoofd te bieden en om moeite te doen zal er geen motivatie beschikbaar zijn om gebeurtenissen te begrijpen of beheersen. Het essentiële argument dat Antonovsky hiervoor gaf is dat salutogenese afhangt van het ervaren van een sterk gevoel van samenhang en dat dit gevoel positieve gezondheidsuitkomsten voorspelt. Ook beweerde hij dat positieve ervaringen die iemand opdoet door succesvol gebruik te maken van hulpmiddelen, leiden tot een houding die op zichzelf dient als hulpmiddel om met stressvolle situaties te dealen [6].

DE TWEEDELING TUSSEN ZIEKTE EN GEZONDHEID

De theorie van Aaron Antonovsky druiste in tegen de tot op dat moment heersende tweedeling tussen enerzijds ziekte en anderzijds gezondheid. In plaats van de twee begrippen te benaderen als compleet verschillende entiteiten suggereert hij een dynamische relatie tussen beiden in de vorm van een continuüm. Inmiddels is salutogenese meer dan ‘de oorsprong van gezondheid’. Salutogene modellen kennen vaak een holistische benadering en behandelen gezondheid vanuit een neurobiopsychosociaal perspectief.

Is salutogenese een betere invalshoek dan pathogenese?

Het is niet (altijd) nodig om in termen van slechter of beter te spreken. De focus ligt gewoon ergens anders en die focus is bepalend voor de manier waarop we omgaan met ziekte en gezondheid. Pathogene onderzoeken hebben ons heel veel geleerd over de risicofactoren voor het ontwikkelen van bepaalde ziektes waardoor er sterke preventies voor ontworpen konden worden. Denk aan de wetenschap dat roken een risicofactor is voor het ontwikkelen van kanker of hart- en vaatziektes. Aan de andere kant levert het bestuderen van gezonde mensen ons informatie op over de hulpbronnen die kunnen worden toegepast om gezondheid te realiseren of behouden. Centraal binnen salutogeen onderzoek staat de vraag: wat leidt tot gezondheid?

Een onderzoek uit 2015 keek bijvoorbeeld naar het gedrag van mensen die verantwoorde voedingskeuzes maken [7]. Aan de hand van deze studie zijn factoren geïdentificeerd die verantwoord eetgedrag voorspellen. Een sterk gevoel van samenhang, zoals uit de theorie van Antonovsky, blijkt ook hier een belangrijk onderdeel dat mensen in staat stelt uitdagende situaties in het dagelijks leven het hoofd te bieden en helpt bij het volhouden van verantwoord eetgedrag [8]. De onderzoekers stellen dat elementen als stressmanagement, grip krijgen op situaties/de omgeving en het gevoel hebben hier zelf actief invloed op te kunnen uitoefenen, meegenomen moeten worden in het ontwikkelen van voeding strategieën [9]. Dit zou helpen om beter om te gaan met alledaagse uitdagingen en verleidingen.

Hoe pas je de theorie van salutogenese toe op leefstijlkeuzes?

Je kunt deze focus dus toepassen binnen diverse domeinen, waaronder gezondheid gerelateerde leefstijlkeuzes en gedrag. De stressoren kunnen alledaagse situaties zijn die verantwoorde keuzes moeilijker maken. Er is voor vrijwel alles wel een potentiële bedreiging te bedenken die het lastig maakt om te (blijven) doen wat jij je hebt voorgenomen. Zaak is dus om te ontdekken wat voor jou werkt/wat jij persoonlijk nodig hebt om je hiertegen te weren en te zorgen dat het wel lukt om te kiezen voor hetgeen dat jouw gezondheid, welzijn en of doelen ondersteunt. In de voorbeelden hieronder passen we de theorie van Antonovsky toe op een aantal alledaagse situaties. Voor de duidelijkheid staan hieronder eerst nogmaals de drie componenten beschreven die kunnen leiden tot het gevoel van samenhang.

• Globale oriëntatie die uitdrukt in hoeverre iemand sterk, duurzaam en dynamisch vertrouwen heeft dat prikkels uit de interne en externe omgeving gestructureerd, voorspelbaar en verklaarbaar zijn (cognitieve begrijpelijkheid);

• De aanwezigheid van middelen die in staat stellen om te gaan met de eisen die deze prikkels met zich meebrengen (beheersbaarheid);

• Deze eisen beschouwen als een uitdaging die de moeite waard is (betekenisgeving/motivatie)

VOORBEELD EEN – GEEN ALCOHOL DRINKEN OP EEN FEESTJE

Stel dat je hebt besloten een tijdje geen alcohol te drinken omdat je merkt dat je een stuk fitter en productiever bent in het dagelijks leven als je dat niet doet. Je komt op een feestje waar veel drank aanwezig is, maar dat had je ingecalculeerd want dat hoort er vaak bij op feestjes (cognitieve begrijpelijkheid). Van tevoren heb je je vrienden ingelicht over je plan om te voorkomen dat je de desbetreffende avond 800 keer drankjes weigert en staat uit te leggen waarom je niet drinkt, en je hebt zelf wat alcoholvrije biertjes meegenomen die je lekker vindt zodat je niet de hele tijd veroordeeld bent tot water of frisdranken (beheersbaarheid). Er dienen zich een aantal momenten aan waarop je het kort moeilijk hebt en van mening bent dat het natuurlijk wel gezellig is om een paar drankjes mee te drinken, maar zodra je denkt aan hoe lekker je je morgen en de rest van de week voelt is dat voorbij (betekenisgeving/motivatie).

VOORBEELD TWEE – VERANTWOORDE VOEDINGSKEUZES IN DE OBESOGENE OMGEVING

Je wilt graag verantwoorde voedingskeuzes maken die op de eerste plaats alle voedingsstoffen binnenkrijgt die je dagelijks nodig hebt om gezond te functioneren, en daarnaast bijdragen aan het behalen/behouden van je fysieke doel. De obesogene omgeving waarin wij leven maakt dergelijke keuzes niet altijd makkelijk. De kantine op je werk waar je elke dag luncht met collega’s barst haast uit haar voegen van de lekkere dingen, maar wel overwegend producten die juist niet erg bijdragen aan jouw gezondheid of doel. Zoveel mensen zoveel wensen: dat jij besloten hebt om andere keuzes te maken betekent niet dat anderen dat ook zouden moeten doen (cognitieve begrijpelijkheid). Omdat je ook niet vies bent van een snack neem je elke dag eten vanuit huis mee naar je werk zodat je niet in de verleiding komt, en sta je jezelf op vrijdagen toe om een broodje kroket te halen in de kantine (beheersbaarheid). Soms, als je collega’s een wit bolletje met een bal gehakt en satesaus bestellen kijk je watertandend toe, maar zodra je jouw eigen lunch uitpakt ben je ook tevreden. Die is namelijk ook lekker en je vindt de wetenschap dat je jouw lichaam met deze maaltijd geeft waaraan het behoefte heeft heel fijn (betekenisgeving/motivatie).

Conclusie: Salut! Op (een nog betere) gezondheid met onderzoek naar salutogenese!

Salutogenese betekent ‘de oorsprong van gezondheid’. Onderzoeken uit deze discipline focussen zich op gedrag, keuzes, situaties of gebeurtenissen die leiden tot (een betere) gezondheid. Dat is anders dan het meer traditionele pathogenese waarbij juist de nadruk ligt op het identificeren van ziekteverwekkers en risicofactoren hiervoor, om zo preventies en behandelingen te ontwikkelen waarmee gezondheid (opnieuw) bereikt kan worden.

Stressoren of potentieel schadelijke bedreigingen kunnen op twee manieren worden benaderd. Enerzijds dus het identificeren van risicofactoren, anderzijds door het identificeren van hulpbronnen. Allebei zijn belangrijk en het één is niet per definitie beter dan het andere. Omdat salutogene modellen vaak een meer holistische kijk op het begrip gezondheid hebben en ziekte en gezondheid niet zien als twee strikt gescheiden elementen, maar juist een dynamisch continuüm, past het beter bij onze visie op gezondheid vanuit een neurobiopsychosociaal perspectief.

Bekeken vanuit salutogenese kan gezondheid verbeteren of verminderen onder invloed van de mate waarin je in staat bent om hulpmiddelen te identificeren die jou als persoon helpen om bepaalde keuzes te maken, bepaald gedrag te vertonen en een gezonde leefstijl vol te houden. Denk terug aan het voorbeeld van niet drinken op een feestje. Je bent omringt met alcohol en jolige vrienden waarbij deze macro al rijkelijk door hun bloed vloeit, maar kiest er evengoed voor om niet te drinken. Je weet namelijk dat je:

• Hierdoor beter slaapt;

• Je de gehele avond kan herinneren en geen gênante capriolen uithaalt;

• Je je de rest van de week fitter, energieker en productiever voelt

Het lukt om bij je plan te blijven omdat je op voorhand iedereen hebt ingelicht over je voornemen en omdat je zelf alcoholvrije biertjes mee hebt die je ook heel lekker vindt en zo voor je gevoel toch een beetje meedoet.

De salutogene benadering lijkt mensen erbij te helpen om alledaagse uitdagingen te overwinnen en vaardigheden en gedrag te ontwikkelen dat bijdraagt aan het creëren of behouden van een meer fitte en gezonde leefstijl.